КАМЕРАЛ СОЛИҚ ТЕКШИРУВИДАГИ НИЗОЛАР

Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳатларнинг натижасида Ўзбекистон Республикасида давлат бюджетига салмоқли ҳисса қўшувчи солиқ соҳасида ҳам сезиларли ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг янги таҳрири қабул қилиниб, 2020 йил 1 январдан бошлаб амалга киритилди.

Маъмурий судлар фаолиятида камерал солиқ текшируви натижасида қабул қилинган қарорлар ва солиқ органи ходимларининг хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ низолар 2022 йилнинг дастлабки олти ойида кўпайганлигига гувоҳ бўлишимиз мумкин.

Аксарият ҳолларда ариза талаблари қаноатлантирилиб, қарорлар ҳақиқий эмас, хатти-ҳаракатлар қонунга хилоф деб топилмоқда. Амалиётдан келиб чиқиб хулоса қилишимиз мумкинки, уларнинг аксариятида камерал солиқ текшируви билан боғлиқ низолар бўлганлиги сабабли айнан камерал солиқ текширувига оид қонунчилик асосларига тўхталсак.

Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 137-моддаси солиқ текширувларини тартибга солувчи нормаларни ўз ичига олиб, учта турга: камерал солиқ тешируви, сайёр солиқ текшируви ва солиқ аудитига бўлинади. 138-моддаси эса айнан камерал солиқ текширувига аталган. Унга кўра, камерал солиқ текшируви солиқ тўловчи (солиқ агенти) томонидан тақдим этилган солиқ ҳисоботини, молиявий ҳисоботни, шунингдек солиқ тўловчининг фаолияти тўғрисида солиқ органида мавжуд бўлган бошқа ҳужжатлар ҳамда маълумотларни таҳлил қилиш асосида солиқ органи томонидан ўтказилади.

Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 29 декабрдаги                                     ЎРҚ-741-сонли Қонуни билан Солиқ кодексининг айнан 138-моддасига қўшимча ва ўзгартишлар киритилиб, солиқ органлари камерал солиқ текшируви ўтказилиши бошлангунига қадар текширувдан олдинги таҳлилни ўтказиши мумкинлиги белгиланди. Ўз ўрнида савол туғилади, текширувдан олдинги таҳлилнинг ўзи нима? 

Текширувдан олдинги таҳлил — тақдим этилган солиқ ҳисоботини ва солиқ тўловчининг фаолияти тўғрисидаги бошқа ахборотни солиқ органлари томонидан ахборот тизимларидан фойдаланган ҳолда, солиқ тўловчининг иштирокисиз ўтказиладиган автоматлаштирилган таҳлилдир. Агар текширувдан олдинги таҳлил чоғида солиқ органи томонидан тақдим этилган солиқ ҳисоботида солиқ органида мавжуд бўлган маълумотлар билан тафовутлар ва (ёки) хатолар аниқланса, солиқ тўловчига солиқ тўловчининг шахсий кабинети орқали солиқ ҳисоботига тегишли тузатишлар киритиш тўғрисидаги хабарнома юборилади. Солиқ тўловчи тегишли тузатишлар киритиш тўғрисидаги хабарнома олинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини ёки аниқланган тафовутларнинг асосномасини тақдим этиши шарт. Бундай мажбуриятнинг бажарилмаганлиги солиқ органи томонидан солиқ тўловчида камерал солиқ текширувини тайинлаш учун асос бўлади.

Бир сўз билан айтганда, мазкур таҳлил камерал солиқ текширувидан олдинги ҳолат бўлиб, солиқ тўловчига ҳисоботдаги тафовутларни яна бир бор аниқлаштириш, йўл қўйилган камчиликларни бартараф этган ҳолда қонун бузилиш ҳолатларини олдини олишга қаратилган фаолият ҳисобланади.

Зеро, тадбиркорлик субъектлари ва солиқ органлари ўртасида келиб чиқаётган низоларнинг асосини ҳам айнан шу ҳисоботлардаги тафовутларни ўзгартириш билан боғлиқ ҳаракатлар натижасида келиб чиқаётганлиги муҳокамамизга сабаб бўлоқда.

Шунингдек, 138-модданинг йигирма иккинчи қисми ҳам янги таҳрирда қабул қилиниб, қўшилган қиймат солиғи суммаси ўрнини қоплашга нисбатан камерал солиқ текшируви солиқ тўловчи томонидан солиқ даври учун солиқ ҳисоботи тақдим этиш чоғида солиқ органлари қўшилган қиймат солиғининг салбий суммаси ўрнини қоплаш (қайтариш) тўғрисида хабардор қилинган кундан эътиборан олтмиш кун ичида солиқ органининг буйруғисиз, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Қўшилган қиймат солиғи суммаси ўрнини қоплашга нисбатан камерал солиқ текшируви натижаларига кўра солиқ ҳисоботига ўзгартишлар киритиш ҳақидаги талабнома ёзиб берилмаслиги белгиланди.

Тошкент туманлараро маъмурий суди судьяси    Н.Э.Кенжаева

СУДЬЯЛИК КАСБ ЭМАС, ТУРМУШ ТАРЗИДИР.

Судьялик жуда қадим замонлардан, инсоният тамаддунининг давлатчиликка асос солинган дастлабки даврларидан бошлаб шаклланган десак муболаға бўлмайди. Негаки, жамиятда инсонлар ижтимоий муносабатларга киришар экан, албатта манфаатлар тўқнашади ва натижада низо келиб чиқади. Низо бор жойда эса уни бартараф этувчи қандайдир кучга эҳтиёж сезилади.  Мазкур куч жамиятда қабул қилинган қонун нормалари бўлса, уни талқин қилиш ҳамма замонларда ҳам судьялар зиммасига тушган.

         Шу нуқтаи назардан судьяларнинг тарихи жуда қадим замонларга бориб тақалади. Ҳамма даврларда ҳам унинг ким эканлиги, қандай илмий салоҳиятга эгалигидан ташқари, қандай шахсий фазилатларга эгалиги ҳам муҳим аҳамият касб этган. Судьялик лавозимига қонунчиликни мукаммал ўзлаштириб, уни чуқур таҳлил қила олиш лаёқатига эга бўлган, жамиятдаги юксак обрў-эътиборли шахслар орасидан танлаб олинган.  

         Мусулмон давлатларидаги шариат қонунчилиги билан ишловчи қозиларга ҳам, уйғониш даври Европа мамлакатларидаги судьяларга ҳам жамиятдаги одамлар томонидан фақат ва фақат битта талаб бўлганки, у ҳам бўлса адолатли қарор қабул қилишдир. Замонлар ўтиб, инсоният тарихида мисли кўрилмаган ўзгаришлар, иқтисодий-ижтимоий ҳаётнинг тараққий этиши, инсонлар яшаш даражасининг қўтарилиши, шу билан бирга ижтимоий муносабатларнинг кескинлашиши кузатилаётган йигирма биринчи асрнинг қарийиб чорак қисми ўтаётган бугунги куннинг асосий талабларидан бири ҳам фақат ва фақат адолатнинг қарор топишидир. Шундан ҳам англашимиз мумкинки, адолатга бўлган интилиш ҳеч қачон йўқолмайди ва йўқолмаслиги ҳам керак. Демак, судьяга, унинг фаолияти ва шахсига бўлган талаб ҳам кун сайин ошса ошадики, асло камаймайди.

         Бу масалада мамлакатимизда мустақилликка эришилган дастлабки кунлардан бошланган ҳаракат охирги тўрт йилда шу даражада ривожландики, судьянинг мустақиллигига, унинг алдолатли қарор қабул қилишига монелик қиладиган ҳар қандай ҳолатлар бартараф этилмоқда ва халқ орасида суднинг фақат жазоловчи эмас, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи орган эканлиги эътироф этилмоқда.

Халқнинг бундай эътирофига эришиш учун, шундай мавқеда қолиш учун бугунги куннинг судьясидан жуда катта билим ва тажриба, фидокорлик ҳамда касбига содиқлик талаб этилади. Шу ўринда мамлакатимиз раҳбарининг қуйидаги сўзларини келтириб ўтишни жоиз деб биламан: “Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар ишига фақат ва фақат халқимизнинг ўзи баҳо беради. Улар учун ягона ва энг қаттиқ талаб – бу фуқароларнинг қонуний манфаатларига ҳизмат қилиш ва уларнинг ҳуқуқларини ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳимоя қилишдан иборат.” Дарҳақиқат, киши судьлик лавозимига эришар экан, уни лавозим ёки касб деб эмас, балки турмуш тарзи сифатида қабул қилиши, унга билдирилган ишончни оқлаш учун адолатни дастурул амал қилган ҳолда яшаши лозим бўлади. Юқорида таъкидланганидек, бунинг учун муайян фодокорлик талаб этилади.

Буюк мутафаккир, ўзининг тариқатига асос солган Баҳовуддин Нақшбанд таъбири билан айтганда ўз нафсини эллик марта сув олдига олиб бориб сув ичмасдан қайтара оладиган даражадаги судьялар шаклланиши лозим. Бу ўз ўрнида жамиятнинг иллатларидан бири бўлган коррупцияни олдини олишга, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатлари ҳимояланишига, бир сўз билан айтганда жамиятда адолат ва қонун устуворлиги таъминланишига олиб келади. Келажаги буюк бўлган, учинчи ренессанс даврини бошидан кечираётган Янги Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятидаги ўрни, унинг инвестицион жозибадорлиги ҳам айнан адолат ва қонун устуворлиги қай даражада эканлигига боғлиқлиги бугунги кун учун сир эмас.

Жамиятдаги фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари, давлатнинг келажагига қайсидир маънода боғлиқликни юксак бир фахр ва масъулият билан ҳис қилган ҳолда, бу борада фаолият юритаётган судьяларнинг 200 нафарга яқини айнан аёл судьялардан иборат эканлиги жамиятдаги аёлларнинг ютуғи десак муболаға бўлмайди. Негаки, адолат ва эзгулик тимсоли бўлган аёл зоти аввало она эканлиги, унинг фарзандлар келажаги учун ҳар қандай фидокорликка тайёр эканлиги исбот талаб қилмайдиган аксиомадир.

Албатта ҳеч ким судья бўлиб туғилмайди, лекин шу даражага етганидан кейин, унинг, мантияни кийиб суд залида суд жараёнини олиб боришидан то маҳалла-кўйда, қариндош уруғлар орасида ҳам ўзини тутиши, ҳатто фарзандлар тарбиясида ҳам амал қилиши лозим бўлган жиҳатлар мавжудки, бу ўз-ўзидан судьялик касб эмас, унинг турмуш тарзи эканлигининг исботидир.

 

Тошкент туманлараро

маъмурий судининг судьяси :  Н.Э.Кенжаева

Бугун Олий судда мамлакатимиз Мустақиллигининг 31 йиллиги муносабати билан байрам тадбири бўлиб ўтди.

Олий суд раиси Б. Исламов ва Судьялар олий кенгаши раиси Х. Ёдгоров судья ва суд ходимларини самимий қутлар экан, бу йилги мустақиллик тантаналари “Янги Ўзбекистонда эл азиз, инсон азиз” деган бош ғоя асосида ташкил этилаётганини алоҳида таъкидладилар.

Бу ғоя суд фаолиятида ҳам ўзининг теран ифодасини топиши учун ҳар бир судья ва суд ходими ўз фаолиятини ушбу мезон асосида ташкил этиши лозимлиги қайд этилди.

Тадбирда суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилган ўзгариш ва янгиланиш жараёни, кўламли ислоҳотлар ҳақида ҳам сўз юритилди.

Қайд этилганидек, кейинги йилларда мамлакатимизда муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг бевосита ташаббуси билан фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини кафолатли ҳимоя қиладиган мустақил суд ҳокимиятини шакллантириш йўлида улкан ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Судьялар мустақиллигини таъминлаш, уларнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш йўлида ҳам муҳим ишлар олиб борилмоқда. Буни ҳар бир судья ва суд ходими ўз фаолиятида аниқ ҳис этиб турибди.

Таъкидланганидек, судья ва суд ходимларининг масъулиятли фаолияти давлатимиз томонидан доимо юксак қадрланиб келмоқда.

Жумладан, мустақиллик йилларида судья ва суд ходимларининг 130 нафари давлатимизнинг юксак унвон, орден ва медаллари билан тақдирланди. Шундан 16 нафар судья “Ўзбекистон Республикаси хизмат кўрсатган юрист” фахрий унвон билан тақдирлангани ҳам судья ва суд ходимларига эътибор нечоғлик юксак эканини кўрсатади.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг куни кеча имзоланган “Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг ўттиз бир йиллиги муносабати билан ҳарбий хизматчилар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларидан бир гуруҳини мукофотлаш тўғрисида”ги Фармонига кўра Тошкент шаҳар маъмурий суди раиси Улуғбек Алмамедов “Содиқ хизматлари учун” медали билан тақдирланди. Ўтказилган тадбирда давлатимизнинг юксак мукофоти ўз эгасига тантанали равишда топширилди.

НАЗОРАТНИНГ САМАРАДОРЛИГИ УНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ АСОСЛАРИГА БОҒЛИҚ

Бугунги кунда давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бирига айланган коррупцияга қарши курашиш борасида Конституцияга бир қанча муҳим ўзгартиришлар киритилаётганини алоҳида такидламоқчиман. Хусусан, Конституциявий қонун лойиҳаси коррупцияга қарши курашнинг институционал асосларини ва унинг парламент билан ўзаро муносабатларини белгилаб беради.

Парламентнинг Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тўғрисидаги йиллик Миллий марузани кўриб чиқиш ваколатлари ҳам конституциявий даражада мустаҳкамланган ҳамда Коррупцияга қарши курашиш агентлиги раҳбарини тайинлаш тўғрисидаги фармонни Сенат томонидан тасдиқлаш тартиби белгилаб қўйилган.

Конституциявий қонун лойиҳасида коррупцияга қарши курашнинг энг муҳим омили – очиқликни таминлаш ҳам ўрин олган. Хусусан, ҳар бир инсоннинг глобал ахборот тармоғига кириш ва ундан бепул фойдаланиш ҳуқуқи белгиланган. Шу билан бирга, давлат бюджетини шакллантириш ва ижро этиш тартиби очиқлик ва ошкоралик тамойилларига асосланиши, фуқаролар ва фуқаролик жамияти институтлари томонидан унинг устидан жамоатчилик назорати ўрнатилиши назарда тутилмоқда.

Конституциявий қонун лойиҳасида коррупцияга қарши курашишда муҳим ўрин тутадиган фуқаролик жамияти институтларининг таркиби аниқ белгилаб берилган. Бошқача айтганда, маҳаллалар, сиёсий партиялар, ҳаракатлар, оммавий ахборот воситалари, касаба уюшмалари, жамоат фондлари ва фуқароларнинг бошқа жамоат бирлашмалари фуқаролик жамиятининг асосини ташкил етиши назарда тутилган.

Бандан ташқари, амалдаги қонунчиликда давлат бюджети устидан парламент назоратини амалга ошириш тартиби белгилаб берилган. Таҳлиллар парламентнинг бу борадаги ваколатлари мукаммал эмаслигини кўрсатди. Бу Олий Мажлис ва Ҳисоб палатаси ўртасидаги муносабатларда ўз ифодасини топмоқда.

Ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибаси таҳлили шуни кўрсатдики, Ҳисоб палатаси парламентнинг бюджет назорати бўйича махсус ваколатли органи ҳисобланади. Масалан, давлат бюджети ижроси устидан парламент назоратини парламент томонидан тузиладиган махсус молия-назорат органлари, хусусан, Aвстрия, Германия, Испания ва Францияда – Ҳисоб палатаси, AҚШда – Ҳукуматнинг ҳисобот идораси амалга оширади. Канада ва Швецияда — Бош аудитор идораси, Буюк Британияда — Давлат ҳисоби қўмитаси, Бразилия, Руминия, Португалия ва Туркияда — Ҳисоб суди ушбу вазифани бажаради.

Бундай орган фаолиятини ташкил этиш ҳам, албатта, Парламент ваколатига киради. Парламентнинг Ҳисоб палатасини тузиш ваколатлари нормалари Aвстрия, Италия, Испания ва бошқа мамлакатларнинг асосий қонунларида белгиланган.

Конституциямизнинг 93-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти Ҳисоб палатаси раисини тайинлайди ва лавозимидан озод қилади. Давлат раҳбари мазкур ваколатни Олий Мажлис Сенати зиммасига ўтказишни таклиф қилди. Бу орқали Ҳисоб палатаси давлат бюджетини шакллантириш ва ижро этишда парламент назоратининг муҳим воситасига айланиши таъкидланди.

Савол туғилади: Давлат бюджети устидан парламент назоратини амалга оширишда Ҳисоб палатаси қандай рол ўйнайди?

Қайд етиш жоизки, давлат бюджети устидан парламент назоратини амалга оширишда Олий Мажлис Ҳисоб палатаси билан ҳамкорлик қилади. Ҳисоб палатасининг фаолияти давлат буджетининг ижроси, давлат активлари ва пассивларининг ҳолати ва фаолияти устидан мунтазам мониторинг олиб бориш ва назоратни таъминлаш, қимматбаҳо металлар ва тошлар билан операцияларни амалга ошириш, олтин-валюта захираларини бошқариш, буджет маблағларини жалб етиш, шунингдек, давлат бюджети маблағлари ва активларини бошқаришга ва хорижий капитални мамлакат иқтисодиётида самарали ишлатиш, давлатнинг ташқи қарзини ўз вақтида қайтаришга қаратилган.

Олий Мажлис Ҳисоб палатасининг хулосаларидан келиб чиқиб, келгуси йил учун мамлакатимиз солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари, давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари тўғрисидаги лойиҳаларни киритади. Хорижий мамлакатларда Давлат бюджетида Ҳисоб палатаси ва парламент ўртасидаги муносабатларнинг тартиби ҳам белгилаб қўйилган. Масалан, Францияда Ҳисоб судининг давлат бюджети ҳақидаги йиллик ҳисоботи июнь ойи охирида парламентнинг икки палатаси ва ғазначиликка тақдим этилади.

Бу тўғридан-тўғри бюджет ижросининг қонунийлигини баҳолаш, бюджетни бошқариш ва парламент томонидан белгиланган мақсадларга эришишни баҳолашга қаратилган. Унда давлат бошқарувини соддалаштириш учун қонун ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштириш чора-тадбирлари тавсия этилади. Ҳисоб палатаси ҳисоботни тақдим этишдан олдин давлат бюджетига мувофиқлигини тасдиқловчи қарор қабул қилиши шарт. Хорижий давлатлар қонунларида парламент ва Ҳисоб палатаси ҳам давлат бюджети устидан парламент назорати доирасида ўзаро боғлиқ бўлган органлар сифатида қаралади.

Хулоса ўрнида шуни қайд етишни истардимки, Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш ва лавозимидан озод етиш Олий Мажлис ваколатига айлангани жуда муҳим. Конституциявий қонун лойиҳасида Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш ва лавозимидан озод этиш ваколатини Сенатга ўтказиш тўғрисидаги норманинг акс эттирилишини судья сифатида мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман ва қўллаб-қувватлайман.

Суҳроб Юлдашев, Тошкент туманлараро маъмурий суди раиси

Skip to content