СУДЛAР ТОМОНИДAН КОНСТИТУЦИЯВИЙ НОРМАЛАРНИНГ ТЎҒРИДАН-ТЎҒРИҚЎЛЛAНИЛИШИ
Аннотация: Барчамизга маълумки, янги таҳрирдаги Конституция ўзгача кўринишда, янги нормалар билан бойитилган ҳолда кенг жамоатчиликка тақдим қилинди. Унда инсон ҳуқуқ ва эркинликларига, уларнинг қонуний манфаатлари Конституциянинг асосини ташкил этиб, унга сўзсиз риоя қилиниши алоҳида белгилаб қўйилди. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (бундан буён матнда Конституция деб юритилади) 15-моддасининг 2-қисмига кўра, Конституция мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эга, тўғридан-тўғри амал қилади ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этади.
Калит сўзлар: оммавий ҳуқуқ, норматив-ҳуқуқий ҳужжат, дунёвий давлат.
Судлар томонидан конституциявий нормаларни тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судлари томонидан ишларни кўриб чиқишда Конституция нормаларини тўғридан-тўғри амал қилувчи ҳужжат сифатида қўллаш юзасидан ягона суд амалиёти тўғрисидаги Олий суд Пленумининг 2023 йил 16 июндаги 16-сонли қарори қабул қилиниб, унда Конституция нормалари тегишли қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинишидан ёки мавжудлигидан қатъий назар, Конституциявий Қонун кучга кирган пайтдан эътиборан тўғридан-тўғри амал қилиши, суд ҳужжатларида ҳуқуқий асос сифатида биринчи навбатда, қоида тариқасида, Конституциянинг тегишли нормаларига ва ундан кейин юридик кучига қараб бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга, башарти қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар Конституция нормаларига зид бўлганлиги аниқланган тақдирда эса, фақатгина Конституциянинг тегишли нормалари қўлланилиши лозимлиги қайд этилди.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг Қарори қабул қилиниши билан судлар томонидан Конституция нормаларини қўллаш амалиётга жорий қилинди. Бироқ, шу ўринда савол туғилади, амалда низоларни кўриб, ҳал қилишда бу жараён қандай ўзини намоён қилмоқда?! Конституция нормаларини тўғридан-тўғри қўллаш масаласи ҳуқуқни қўллаш амалиётининг ўта муҳим соҳасига айланмоқда. Шу сабабли ҳам бир қарашда оддий бўлиб кўринган тушунча, амалда алоҳида таҳлилни тақозо этади.
Назаримда, “Ўзбекистон Республикаси Конституциясини тўғридан-тўғри қўллаш”нинг ягона ва қатъий тушунчаси мавжуд эмас. Қонун ҳужжатларида ва илмий адабиётларда мавжуд бўлган таърифлар ушбу мунозарали масаланинг фақат айрим, баъзан бир-бирини истисно қилувчи томонларини акс эттиради, бу эса унинг назарий жиҳатдан етарлича ривожланмаганлигини кўрсатади. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Конституциясини тўғридан-тўғри қўллаш билан боғлиқ ёндашувни ишлаб чиқиш илмий тадқиқотнинг долзарб ва муҳим йўналишларидан бири бўлиб кўринади.
Aммо шуни таъкидлаш жоизки, «Ўзбекистон Республикаси Конституциясини тўғридан-тўғри қўллаш» концепциясининг турли жиҳатлари “амалга ошириш”, “ижро этиш”, “мувофиқлик”, “ҳуқуқни муҳофаза қилиш”, каби ҳуқуқий тоифаларни кўриб чиқиш доирасида кўрилган ва конституциявий ҳуқуқ фани томонидан кенг қамровли тадқиқот объекти бўлмаган.
Ҳуқуқий таълимотда ҳуқуқни қўллаш ҳамда ҳуқуқни амалга оширишнинг алоҳида шакли сифатида ажратиб кўрсатилган, бироқ ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишга қаратилган кучли индивидуал юридик норма сифатида ёритилмаган. Шу боисданми, суд қарорларида Конституция ҳуқуқларни белгиловчи норма сифатида акс эттирилиб, низоларни ҳал қилишда асословчи ҳужжат сифатида қўлланилишида эса бирмунча долзарблик мавжуд.
Хусусан, маъмурий судларнинг аксарият қарорларида Конституциянинг устунлиги (15-модда), ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиши, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланиши (55-модда) каби умумий нормаларда чегараланиб қолмоқда. Бироқ, Конституциясининг 15-моддасининг сўзма-сўз маъносидан келиб чиқсак, Конституциянинг тўғридан-тўғри таъсирини унга риоя қилиш ва қўллашни уни амалга оширишдан кенгроқ талқинда ажратиш керак.
Хўш, буни қандай амалга ошириш мумкин? Айнан мана шу нормаларни учта тоифага ажратиб олсак мақсадга мувофиқ бўлади:
- Ижтимоий нормалар;
- Ҳуқуқий – давлат сифатида қурувчи нормалар;
- Дунёвий давлат қуришга замин яратувчи нормалар.
Жумладан ҳар ким уй-жойли бўлиш ёхуд уй-жойдан маҳрум этилмаслик, тиббий ёрдам, ҳар ким қулай атроф-муҳитга эга бўлиш, таълим олиш ҳуқуқлари ижтимоий соҳа нормаларини қамраб олган. Ҳуқуқий давлат сифатида эса, айнан давлат ҳокимияти ўз фаолиятини халқ манфаатини кўзлаб амалга ошириши, барча ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилиниши, мутаносиблик принципи, инсонга мажбурият юклатиш тақиқланиши, ҳар бир фуқаро давлат ҳимоясида бўлиши, етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши, ноқонуний ҳибсга олиш, асоссиз қамоққа олиш ва сақлашга йўл қўйилмаслиги ёинки айбсизлик презумпцияси каби нормалар муҳим аҳамият касб этади. Масалан, янги таҳрирдаги Конституциянинг 41-53-моддаларида ижтимоий, иқтисодий ва маданий нормалар мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, уларда иқтисодий ҳуқуқларга меҳнат ҳуқуқи, мажбурий меҳнатдан озод бўлиш ҳуқуқи, адолатли иш ҳақи олиш ҳуқуқи, хавфсиз иш муҳити, соғлиқни сақлаш ҳуқуқи, уй-жой ҳуқуқи, таълим олиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи, маданият ва урф-одатларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи, жамиятнинг маданий ҳаётда иштирок этиш, шунингдек, илмий ютуқлардан фойдаланиш ва ундан фойда олиш ҳуқуқи ва бошқаларни ўз ичига олади. Ушбу моддаларни ўзининг 9-бобида жамлаган янги таҳрирдаги Конституцияси мазкур ҳуқуқларни иқтисодий, ижтимоий, маданий ва экологик ҳуқуқлар сифатида баён этади.
Юқорида таъкидлаб ўтилган соҳа муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш мавжуд бўлмаганда ёки қонун ва қонуности ҳужжатлардаги нормалар конституциявий қоидаларга зид бўлса, Конституциянинг бевосита таъсири намоён бўлиши назар тутилган.
Табиийки, судлар томонидан, дейлик оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўришда конституциявий нормаларини бевосита қўллаши айнан низони ҳал қилиш тартиботини қамраб олсагина, уни амалга самарали ошириш имконини беради
Бироқ, муайян низодаги масалани ҳал қилиш асоси ёритилмаган ҳолда қандай қилиб бевосита қўлланилиши мумкинлиги билан боғлиқ савол туғилади. Конституциявий тартибга солишни талаб қиладиган масалаларнинг тўлиқ рўйхатини тасаввур қилиш қийин, албатта.
Шундай экан, судлар томонидан низоларни ҳал қилишнинг асослантирувчи манбаи сифатида конституциявий нормаларни тўғридан-тўғри қўллаши қуйидаги шартларни тақозо этади, хусусан:
а) Конституция нормасида мустаҳкамланган қоидалар, уларни қўшимча ёхуд махсус тартибга солишни талаб қилмаса, инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари, қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш қоидаларни тартибга солувчи қонун қабул қилиш шарти билан уни қўллаш ҳақида кўрсатмани ўз ичига олмаса;
б) суд Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кучга кирганидан кейин қабул қилинган қонун ҳужжатлари Конституциянинг тегишли нормаларига зид эканлигига ишонч ҳосил қилганда;
в) ишларни кўриб чиқиб, ҳал қилишда мазкур ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат мавжуд бўлмаганда.
Конституциявий нормаларни тўғридан-тўғри қўллаш Конституциянинг 15-моддасида белгиланган мажбурий талаб бўлиб, истисносиз барча судларга қаратилган.
Ўтган даврда судлардан жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларини давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)дан ҳимоя қилишга оид нормаларни татбиқ қилиш талаб этилмаган, боиси давлат бошқаруви узоқ вақт давомида суд назорати доирасидан ташқарида бўлиб келган. Замонавий даврда вазият ўзгарди.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, айни дамда Конституциянинг зарур ҳолларда умумюрисдикция судлари ва маъмурий судлар томонидан тўғридан-тўғри қўлланилиши ҳам адолат мақсадларига эришишга, ҳам фуқаро, тадбиркор ҳам давлатнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишига ҳисса қўшади. Қолаверса, мазкур ҳолат муайян ишлар бўйича суд муҳокамаси муддатини қисқартиришга кўмаклашиб, фуқароларнинг ишларини оқилона муддатларда кўриб чиқиш ҳуқуқини амалга оширишнинг кафолати бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ судлар мустақил ва фақат қонунга бўйсунишини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясини барча судлар томонидан тўғридан-тўғри қўллаш орқали инсон ҳуқуқларини самарали ва ўз вақтида ҳимоя қилишни, шахс, жамият ва давлат манфаатларининг уйғунлигини яратиб, жамиятнинг судга бўлган ҳақиқий ҳурматини таъминлайди, бу эса жамият ва шахс ҳаётининг асосий соҳаларини тартибга солувчи конституциявий нормаларнинг аҳамияти ва устуворлигининг исботи бўлади.
Тошкент туманлараро маъмурий суди судьялари
Иноятова Зиёда Тулкуновна ва
Пўлатов Дилмурод Тожимурот ўғли